صادرات خدمات فنی و مهندسی ، چالش‌ها و راهکارها
متن مصاحبه دکتر قدیری ابیانه با نشریه نظام مهندسی
امروزه فروش و صادرات کالا و محصولات تولیدی یک کشور، حرف اول را در بازارهای بینالمللی نمی‌زند، بلکه عرضه توان فنی و مهندسی و اجرای طرح‌های مختلف در صنایع گوناگون، نقش پررنگ‌تری در مبادلات کشورها و تحکیم روابط اقتصادی آنها پیدا کرده است. خدمات فنی و مهندسی که به عنوان یکی از ستون‌های اصلی توسعه اقتصادی کشورها به شمار می‌آید مجموعه‌ای از روش‌ها و ابزارهاست که با استفاده بهینه از منابع و عوامل تولید شامل سرمایه، مواد اولیه و نیروی انسانی، تولید محصولات و ارائه خدمات را به جامعه فراهم می‌کند. ارائه خدمات فنی و مهندسی می‌تواند در چارچوب یک کشور بماند یا مرزها را در نوردیده و به بازارهای بینالمللی گسترش یابد.در هزاره سوم، صادرات خدمات فنی و مهندسی در مبادلات جهانی سهم بزرگی را بر عهده خواهد داشت چرا که در دنیای امروز، بسیاری از خدمات از قابلیت صدور برخوردارند و علم، دانش و تجربه بیش از پیش به یک محصول ارزنده قابل مبادله تبدیل شده است.
محمد حسن قدیری ابیانه در این باره می‌گوید : " کشورهای خارجی ، در حوزه فعالیت‌های عمرانی با توجه به بحران اقتصادی جهانی با افت و کاهش چشم گیری مواجه بوده‌اند و شرایط اسفناکی بر کشورهای قدرتمند جهان حکم‌فرماست. این مسئله سبب شده تا حتی تعداد کثیری از فعالان این حوزه به صادرات و واردات رو آورند. در برخی از کشورها شاهد بیکاری نیروهای متخصص بومی هستیم در حالی که در زمان رونق اقتصاد نیروهای بومی کفایت نمی‌کرد و نیازمند بهره گیری از متخصصین خارجی بودند. در چنین شرایطی هر کشور ترجیح می‌دهد تا از پتانسیل داخل استفاده کرده و برای آنها بازار کار فراهم سازد که این مسئله باعث شده تا فعالیت دیگر کشورها در کشور هدف محدود شود و به نظر می‌رسد که برون رفت از بحران کنونی بسیار طولانی است و به گفته صدر اعظم آلمان ممکن است تا 10 سال به طول بیانجامد. اما برخی از کشورها نیز از طریق فاینانس به تأمین بودجه پروژه های خود در سطح بینالمللی دست می‌زنند و اعتبارات را مشروط به تبادلات تجاری با کشورهایی می‌کنند که در پروژه مشارکت می‌نمایند که می‌تواند هم در حوزه تأمین کالا و هم نیروی انسانی متخصص و ماهر باشد. ایران نیز در این زمینه در آمریکای لاتین و آفریقا حضور پررنگ و چشم گیری دارد که البته تحریم‌های اعمال شده تا حدی شرایط را سخت نموده است. اما این بدین معنا نیست که باید خود را از این عرصه جدا کرده و از گردونه رقابت کنار کشید. به هر حال کشورها نیازمند ظرفیت‌های ایران بوده و همچنان در حال برگزاری مناقصه برای انجام طرح‌های داخلی خود هستند و این فرصتی است که نباید از دست داد."
یکی از راهبردهای رشد و توسعه اقتصادی که در ۳ دهه اخیر جایگاه ویژه‌ای در میان کشورهای مختلف جهان و دولت‌مردان آنها پیدا کرده است، تدوین راهبردهای توسعه صادرات و هماهنگ‌سازی بخش‌های مختلف با آن برای تسریع و توسعه صادرات است. در تعریف صادرات خدمات از جمله صادرات خدمات فنی و مهندسی می‌توان گفت به‌کارگیری و ترکیب استعدادها، مدیریت، دانش، فناوری، مهارت یا سواد به وسیله نیروی انسانی، در قالب شخصیت حقوقی یا حقیقی مقیم یک کشور برای تولید محصول یا ارائه خدمتی مطلوب و دارای قیمت معین برای مصرف‌کننده فراسوی مرزها، ضمن آن که قیمت ارائه شده برای تولیدکننده محصول یا ارائه کننده خدمات، متضمن سود و برای مصرف‌کننده دارای مزیت نسبی رقابتی خواهد بود. از باب دیگر به منظور نوسازی و روان‌سازی تجارت، افزایش سهم کشور در تجارت بینالمللی، توسعه تجارت کالاهای غیر نفتی و تقویت توان رقابتی در بازارهای بینالمللی به مدیریت کارا و مؤثر نیاز است.
وی با اذعان به این مسئله ، این‌گونه اظهار می‌دارد :" ایران در مقایسه با کشورهای غربی ، مزد کار کمتری دریافت می‌کنند و این می‌تواند به عنوان مزیت رقابتی مطرح شود و دستاوردهای سال‌های اخیر گویای حضور برتر ایران در این حوزه بوده است. غربی‌ها با نفوذی که در کشورها دارند سعی می‌کنند مانعی برای حضور ایران باشند. اما برخی کشورها نیز همکاری‌های خوبی با ایران داشته‌اند و ونزوئلا به عنوان مثال از کشورهایی است که تعاملات بسیار خوبی با ایران داشته و حتی پرداخت مالی پروژه‌ها ، پیش از اجرا از سوی ونزوئلا صورت می‌گیرد. کشورهای دیگر آمریکای لاتین و احزاب مستقل و ضد امپریالیستی حاکم بر آنها نیز می‌توانند از امتیاز حضور ایران در کشورهای خود استفاده کنند. نگرانی آمریکا در سال‌های اخیر از حضور موثر ایران در آمریکای لاتین بیشتر شده و در این خصوص پروژه یک میلیون دلاری تحقیقاتی را برای حضور ایران در آمریکای جنوبی تصویب و به مرحله اجرا در آورده است. البته استراتژی آمریکا در برابر کشورهای نفت خیز خاور میانه ، آسیای میانه ، آفریقا و آمریکای جنوبی این‌گونه بوده است که این کشورها را نیازمند فروش نفت خام خود، که غرب به آن احتیاج دارد ، نگه می‌دارند و برای تداوم این وابستگی دو استراتژی را دنبال می‌کنند. استراتژی جلوگیری تولید ثروت در این کشورها برای افزایش وابستگی و جلوگیری از هزینه کردن درآمدهای ناشی از فروش نفت و گاز در بخش‌های عمرانی و سازندگی. لذا مصرف گرایی را در کشورها دامن زده و استفاده از کالای خارجی را به عنوان تشخص اجتماعی مطرح کرده‌اند. که ایران هم به این مسئله مبتلاست. ایران از فرهنگ کار ضعیف برخوردار بوده و از مصرف کننده‌ترین‌ها در دنیا به شمار می‌آید. به هر حال حضور ایران در کشورهای دیگر می‌تواند به سازندگی کشورها منجر شود. لازم است ما در مسئله رقابت جدی‌تر و قوی‌تر عمل کنیم. چرا که نیازمند کسب اعتبار هستیم. غربی‌ها با سیاست جالبی در این عرصه حضور دارند و فارغ‌التحصیلان بی تجربه را وارد کار در کشورهای دیگر می‌کنند و با دریافت‌های کلان به کسب تجربه هم می‌پردازند. اما حضور ایران در کشورهای دیگر می‌بایست با مشارکت نیروهای قوی و صاحب تجربه انجام شود. خوشبختانه دانشگاه های داخلی اهتمام خوبی به تربیت نیروهای متخصص فنی و مهندسی دارند اما آیا این نیروها آمادگی علمی و توانایی لازم برای کار در کشورهای دیگر را دارند ؟ برداشت من این است که رویکرد فعلی تنها در گرفتن نمره و مدرک گرایی است و توان اجرایی لازم در میان دانش آموختگان به چشم نمی‌خورد. این افراد علاوه بر اینکه نمی‌توانند در بازار داخلی مفید واقع شده و باری از دوش کشور بردارند ، باری به دوش دولت‌ها خواهند بود."
آسیب شناسی فرهنگ کار در ایران
قدیری شرایط حاکم بر جامعه کار ایران را این‌گونه ارزیابی می‌کند : " فرهنگ کار در ایران مسئله ای اساسی است و دامن تحصیل کرده های کشور را نیز گرفته است. بررسی گروهی از محققان در سال‌های قبل از انقلاب نشان داد که کره جنوبی در مقایسه با ایران قابلیت بیشتری برای صنعتی شدن و پیشرفت دارد. ایران از نقطه نظر موقعیت جغرافیایی و برخورداری از منابع ، معادن و ذخایر نفت و گاز شرایط برتری نسبت به کره جنوبی داشت اما عامل برتری کره نسبت به ایران ، نگرشی بود که نسبت به جایگاه کاری افراد وجود داشت . ایرانی‌ها به کار پشت میز نشینی و کره‌ای‌ها به کار در حوزه کارگری تمایل داشتند. متأسفانه مهندسین ما هنوز دوست دارند پشت میز نشین باشند. این نیروها با چنین تفکری به درد کار نمی‌خورند. اگر چنین افرادی در کشور خود نتوانند کار ایجاد کنند در هر کشور دیگری هم که باشند موفق نخواهند بود. این رویکرد باید تغییر کند و در این زمینه ، حتی دانشگاه های ما نیز نیازمند بازنگری در نحوه آموزش می‌باشند."
وی در ادامه می‌افزاید : " ایران کشوری است که زمینه و ظرفیت بالایی برای کار و سازندگی دارد. اما ضعف در فرهنگ کار باعث شده تا این کار تنها متکی به بودجه دولت باشد. توهمی در جامعه وجود دارد که از اقتصاد وابسته به نفت ایران مشکل بزرگ‌تری است و آن وابستگی ذهنی به نفت است. و تصور مردم از درآمد های نفتی گاهاً صدها و هزاران برابر واقعیت است."
مطمئناً، همیشه این سؤال وجود داشته که فروش نفت ، به ازای هر نفر چقدر است ؟ وی در پاسخ به این سؤال این‌گونه اظهار می‌دارد : " هر ایرانی در پاسخ به این سؤال از رقم‌های میلیونی سخن می‌گوید که حقیقتاً دور از واقعیت است. بودجه سال 91 با بالاترین پیش بینی از درآمد نفت از رقم 610 هزار میلیارد ریال سخن می‌گوید. اگر این رقم به 75 میلیون ایرانی و دوازده ماه سال تقسیم شود ، عدد 67 هزار تومان بدست می‌آید. کمتر از یک بشکه در ماه ، که از این 67 هزار تومان 42 هزار تومان بودجه عمرانی است. بر اساس تحریم‌ها ، اقتصاد دولت در سال آینده بر اساس بودجه با وابستگی کمتر به نفت بسته خواهد شد. همین وابستگی ذهنی باعث شده که این تصور بوجود آید که دولت به واسطه نفت باید معیشت و شغل همه افراد جامعه را تأمین نماید. باید به سمتی گام برداریم که اقتصاد بدون نفت داشته باشیم. در کشور ما کسی درس نمی‌خواند تا کارآفرین باشد بلکه درس می‌خواند تا در جایی استخدام و مشغول به کار شود. فارغ‌التحصیلان ما خود را بخشی از صورت مسئله می‌دانند که دیگران باید آن را حل کنند و این بزرگ‌ترین مشکل ماست. بر اساس اعلام کارشناسان بینالمللی، ایرانی‌ها بعد از اعراب و آفریقایی‌ها از تنبلی اجتماعی رنج می‌برند و ساعت کار مفید در کشور ما تنها یک ساعت برآورد شده است. "[در سال 91 ایرانی‌ها از نظر تنبلی اجتماعی از آفریقایی‌ها جلو زدند]
به گفته قدیری نباید عمر ساختمان‌های ایران تا این اندازه پایین باشد. هر بنایی چه در ایران و چه در هر کشور دیگری بدست ایرانی ساخته می‌شود باید رضایتمندی ساکنان آن را فراهم کند. هر ایرانی زمینه رشد و بالندگی را دارد اگر خود را باور داشته و بخشی از صورت مسئله نداند. حتی انتخاب رشته تحصیلی برای آموزش دیدن در دانشگاه ، باید بر اساس نیاز سنجی و رصد بازار کار در کشور صورت گیرد.
بیداری اسلامی ، فرصتی برای حضور
ارزش افزوده‌ای که در صدور خدمات فنی و مهندسی وجود دارد، برای ایران ، که از سرمایه‌های انسانی قابل توجهی برخوردار است، همراه با نیاز روزافزون اقتصاد جهانی به توسعه عمرانی و زیرساختی، فرصتی مغتنم است تا با تدبیر و مدیریت صحیح، صدور خدمات فنی و مهندسی به پایگاه محکم و رو به رشد تجارت تبدیل شود. قدیری با برشمردن زمینه های حضور ، معتقد است : "بیداری اسلامی در کشورهای عربی ، به سمتی می‌رود که کشورهای بیشتری را در برگیرد. این نهضت‌ها در آینده دولت‌هایی را خواهند ساخت که ترجیح می‌دهند برای تأمین نیازهای خود به کشوری چون ایران مراجعه کنند تا کشورهای غربی و اروپایی. چرا که مشترکات ارزشی و فرهنگی بسیاری پدید خواهد آمد و باعث می‌شود درهای بسیاری به روی ایرانیان باز شود. در کشوری چون افغانستان بستر بسیار خوبی برای فعالیت ایرانی فراهم است و نیازمند کار کارشناسی و دقیق برای حضور در این کشور است. کشور در سی و چند سال اخیر شاهد پیشرفت‌های بسیار خوبی در عرصه های مختلف بوده و اکنون رصد بازار های جهانی برای عرضه این دستاوردها و بازاریابی مناسب لازم و ضروری است."
سیاست خارجی فعال ، مقدمه صادرات پایدار
امروزه انتقال اطلاعات و مذاکره برای شرکت در نمایشگاه‌های بینالمللی، شرایط حضور در مناقصه‌ها، بازاریابی کالا و خدمات را به ویژه در حیطه و عرصه‌های فنی و مهندسی هموار کرده است چرا که در این حیطه از استانداردهای بینالمللی و جهانی برخوردار هستیم و زبان مفاهمه و درک طرفین از خواسته‌ها و نیازهای یکدیگر که یک زبان بینالمللی است برای متخصصین ایرانی تعریف شده است.
وی با بیان این مطلب اضافه می‌کند : " ما نیازمند پویاتر شدن سفارت خانه های خود در دیگر کشورها هستیم تا بتوانیم شرایط حضور شرکت‌های ایرانی را در سطح بینالمللی تسهیل نماییم. محوریت اقتصاد جهان در حال گردش به شرق است. امروز کشورهای قدرتمند سابق در حال تنزل از جایگاه خود هستند. از این رو ایران قابلیت تبدیل شدن به یکی از قطب‌های اقتصادی جهان را داراست و تنها در سایه کار و تلاش بیشتر محقق خواهد شد و تا زمانی که تعطیلات ما در بالاترین میزان و ساعت کاری مفید ، میزان تکفل و وجدان کاری در پایین‌ترین اندازه باشد ، به دست نخواهد آمد. با ایجاد پایگاه‌های چندمنظوره اینترنتی می‌توان شرح خدمات، ویژگی کالاها و امکانات اجرایی شرکت‌های فنی و مهندسی و توانایی‌هایشان را در معرض دید جهانیان قرار داد؛ کاری که در گذشته حتی در حد بسیار محدود برای صادرکنندگان ایرانی، پرهزینه و دشوار و گاه غیرممکن می‌نمود."
ارزش افزوده‌ای که در صدور خدمات فنی و مهندسی وجود دارد برای ایران که از سرمایه‌های انسانی قابل توجهی برخوردار است، همراه با نیاز روزافزون اقتصاد جهانی به توسعه عمرانی و زیرساختی، فرصتی مغتنم است تا با تدبیر و مدیریت صحیح، صدور خدمات فنی و مهندسی به پایگاه محکم و رو به رشد تجارت تبدیل شود.