پایگاه شخصی دکتر محمد حسن قدیری ابیانه

«اقتصاد رانتی» تهدیدی برای رقابتی شدن بازار

- خراسان - مورخ پنج‌شنبه 1392/03/09 نویسنده: دانش پور info@khorasannews.com

حتما تعبیر «بیماری هلندی» را شنیده اید. در هلند که جزو کشور های صنعتی اروپایی بود، یک دفعه منابع گازی کشف شد. از ظاهر قضیه به نظر می رسید که در این کشور صنعتی با کشف این منابع حتما باید وضع بهتر شود و نسبت به بقیه رقبا جهش پیدا کند، اما اتفاقی بر خلاف این پیش بینی رخ داد.عملکرد این بیماری ساده است. درآمدحاصل از این منابع باعث تقویت پول هلند نسبت به رقبای دیگرش شد و همین تقویت پول باعث شد که هلندی ها تجارت خود را از دست بدهند. قدرت خرید دیگرکشورها در هلند کم شد و هلندی ها یک دفعه چشم باز کردند و دیدند صادرات غیرگازی و غیرنفتی شان در حال کاهش و صنعت شان در حال افت و وابستگی به این تک محصول در حال افزایش است.البته از آن جا که هلند کشور توسعه یافته ای بود، مشکل را حل کردند. اما این بیماری در کشور ما به گونه ای دیگر دیده می شود. متاسفانه در کشور ما سیاست های اقتصادی وابسته به نفت همانند گذشته ادامه دارد و اقتصاد نفتی یا به تعبیری دیگر اقتصاد رانتی همچنان مشکلاتی را برای کشور ایجاد کرده است.

اقتصاد رانتی حاصل اقتصاد توسعه نیافته

متاسفانه هر چه بیشتر در اقتصاد رانت باشد اقتصاد آلوده تر می شود و لطمه بیشتری به کار و تلاش می زند موضوعی که ما در اقتصاد خودمان به وضوح آن را می بینیم. به گفته یک اقتصاددان در اقتصاد رانتی، کنترل هایی که کشورهای پیشرفته بر موضوع اقتصاد دارند صورت نمی گیرد به همین دلیل هم عده ای می توانند با دور زدن قواعد و قوانین پول های کلان به دست بیاورند. دکتر مهدی تقوی می گوید: به عنوان مثال وقتی شرکتی سود بسیار زیادی کسب می کند اما از پرداخت مالیات خودداری می کند و از این طریق درآمد خود را افزایش می دهد به نوعی کسب درآمد از طریق رانت کرده است یا وقتی به طور ناگهانی قیمت ها افزایش پیدا می کند و عده ای سودهای کلانی به دست می آورند که قابل توجیه نیست رانت خواری صورت گرفته است. وی می افزاید: حتی وقتی فردی با استفاده از نفوذ و قدرت خود واردات کالایی را محدود می کند تا آن چه را که خود تولید کننده آن است بفروشد از این طریق باعث حذف رقابت در تولید می شود و سود کلانی به جیب می زند که نوعی رانت صورت گرفته است. وی خاطرنشان می کند: هر چه اقتصاد توسعه نیافته تر باشد و قوانین جدی گرفته نشود اقتصاد رانتی بیشتر ایجاد می شود. به عبارتی اقتصاد نفتی خودش اقتصاد رانتی است چرا که در این اقتصاد بدون آن که فعالیتی صورت بگیرد، صرفا از طریق استخراج و فروش نفت که از زیر زمین بیرون می آید گذران امور می شود. بنابراین اقتصاد رانتی یک اقتصاد نفتی است و کشورهای «رانتی» نیز کشورهایی هستند که اقتصاد نفتی دارند.

یک اقتصاددان دیگر نیز اقتصاد رانتی را منابع درآمدی می داند که متفاوت از مزد کار انجام شده یا سود منطقی است. دکتر محمد حسن قدیری ابیانه می گوید: یکی از منابع مهم رانت قیمت های یارانه ای و غیرواقعی است. در چنین شرایطی و به ویژه در شرایط اقتصاد دولتی افراد به امکانات و مجوزها و امتیازاتی دسترسی پیدا می کنند که برای کسب آن از رابطه استفاده کرده اند. در حقیقت رانت درآمدی است که بدون تلاش لازم به دست می آید یا بر اساس اطلاعاتی است که همگان به آن دسترسی ندارند و برخی زودتر از آن مطلع می شوند. وی ادامه می دهد: معمولا در اقتصاد رانتی به ویژه در اقتصادهای وابسته به نفت ، دولتی ها و غیردولتی ها یا صاحبان سرمایه و نیروی کار و صنعت گران و تجار به جای ابتکار، تلاش و کارآفرینی و ایجاد رونق و رشد اقتصادی درون زا از این طریق ، به دنبال کسب سهم بیشتر از رانت هایی هستند که برای آن زحمت لازم را نکشیده اند. دسترسی به تسهیلات بانکی از راه های غیر موجه نظیر پارتی بازی یا رشوه از دیگر زمینه های استفاده از رانت در اقتصاد است.

اقتصاد رانتی با کار و تلاش میانه ای ندارد

اما آیا به غیر از آن که رانت برها از چنین اقتصادی بهره مند می شوند یا به عبارتی از این آب گل آلود ماهی می گیرند ، اتکا به اقتصاد رانتی سودی برای جوامع و اقتصاد آن ها دارد؟ تقوی در پاسخ به این سوال می گوید: در اقتصاد رانتی پولی که به اقتصاد واریز می شود ناشی از کار و تلاش مردم نیست . دولت نیز به جای مالیاتی که باید از مردم دریافت کند به همین پشتوانه نفتی اتکا دارد در حالی که اگر پایه اقتصاد کشورمان مانند کشورهای غیر نفتی از جمله ایالات متحده آمریکا بود درآمد بسیار بالاتری داشتیم. وی با بیان این که اقتصاد رانتی برای مردم هم رانت ایجاد می کند و کسانی که از این رانت ها استفاده می کنند نیز سودهای کلانی می برند می افزاید: البته رانت نفت را دولت می گیرد ولی در حقوقی که توسط دولت پرداخت می شود رانت نهفته نیست اما باز هم جامعه رانتی است و حتی اگر پول نفت درست خرج نشود همین امر برای عده ای رانت ایجاد خواهد کرد.یک کارشناس امور اقتصادی نیز رانت را درآمدی می داند که برخلاف سود و مزدی که نتیجه فعالیت اقتصادی است، بدون تلاش به دست می آید و بر این اساس بیشتر کشورهای تولید کننده و صادرکننده نفت را می توان دولت رانتی دانست چرا که درآمدی که نصیب این دولت ها می شود با تلاش و فعالیت های اقتصادی در داخل کشور هیچ گونه ارتباط جدی ندارد. حسن پور ادامه می دهد: درآمدهای ناشی از رانت می تواند باعث افزایش استقلال و البته قدرت انحصاری دولت شود به طوری که دولت می تواند در مواقع حساس با سرازیر کردن بخشی از این درآمدها به سوی جامعه حتی به صورت موقت باعث کاهش بحران ها شود. وی با بیان این که موضوع رانت باعث می شود در کشور نوعی روحیه رانتی حاکم شود می افزاید: ویژگی عمده روحیه رانتی به پذیرش این اصل که "کار و کوشش علت ثروتمند شدن است" خدشه وارد می کند. در اقتصاد رانتی، کار و فعالیت اقتصادی علت ثروتمند شدن نیست بلکه شانس و تصادف است که بر ثروت می افزاید. این روحیه رانتی به طور خودکار به پدیده ای منجر می شود که به جای اقتصاد تولیدی، اقتصاد چرخشی ایجاد می کند و فعالیت های تولیدی دیگر کارایی لازم را نخواهند داشت.وی به برخی مصادیق رانت خواری در ایران اشاره می کند و می گوید: وجود سهمیه های ارزی و اختلاف قیمت ارز در بازار رسمی و غیر رسمی در کشور یکی از مصادیق رانت خواری است. کاملا مشهود است که فعالیت های اقتصادی در کشور ما توجیه و روند مشخصی ندارد و این سود حاصل از رانت های ناشی از اختلاف قیمت ارز، دریافت وام بانکی و سایر امتیازات جانبی است که تولید کنندگان را به جلو می برد. نتیجه این امر باعث پایین آمدن کیفیت تولید کارخانه ها یا حتی ایجاد بازار سیاه مواد اولیه برای تولید کالاهاست. وی ادامه می دهد: استفاده از اهرم دولت برای بهره مندی از سود و منفعت کلان برای عده ای خاص نیز یکی از مهم ترین راه های رانت خواری در ایران است. این کارشناس امور اقتصادی ادامه می دهد: حتی گاهی دیده می شود که برخی پست ها به افراد فاقد صلاحیت و یا کم صلاحیت سپرده می شود و گزینه شایسته سالاری فراموش می شود. این امر باعث می شود موقعیت ها و فرصت ها، بر اساس شایستگی و به صورت عادلانه تقسیم نشود این یعنی نوعی رانت جویی افراد فرصت طلب که صلاحیت تخصصی برای اداره امور ندارند.

قدیری ابیانه نیز با اشاره به مشکلات وابسته بودن به اقتصاد رانتی اظهار می کند: ایران روزانه معادل یک تن طلا بابت یارانه سوخت می پردازد با این هدف که بنزین با قیمت پایین عرضه شود. در حالی که قیمت فروش عمده نفت خام برای هر لیتر حدود 2500 تومان است. وی ادامه می دهد: از سوی دیگر آمار نشان می دهد سهم دهک اول جمعیت کشور یعنی حدود 5/7 میلیون نفر از اقشار ثروتمند تر جامعه از یارانه بنزین 30 برابر 5/7 میلیون نفر از فقیرترین های جامعه است. این درحالی است که بنزین تولید شده، ثروتی متعلق به همه ملت است . بر این اساس در عمل روزانه معادل یک تن طلا که به یارانه بنزین تعلق می گیرد، رانتی است که فقط دهک اول جمعیت از آن برخوردار است. درحالی که حتی مخالفان رانت اقتصادی هم گاهی به این رانت ها توجهی ندارند. وی می افزاید: روزانه معادل 10 میلیون لیتر سوخت، فقط به پاکستان و افغانستان قاچاق می شود که یارانه این مقدار سوخت، معادل 75 تن طلاست. یعنی بیش از 37 سال تولید طلای کشور. این یعنی پاکستان و افغانستان و قاچاقچیان سوخت از چنین رانتی که از جیب مردم ایران است برخوردار می شوند و تا زمانی که قیمت های سوخت یارانه ای باشد این زیان دهی ادامه خواهد داشت. از سوی دیگر استخدام افراد بر اساس رابطه و ارتقای افراد بر اساس معیارهایی غیر از شایسته سالاری را هم می توان نتیجه رانت قدرت دانست که دستگاه های حکومتی را از کارایی انداخته و به زیان کشور و مردم تمام می شود .

وی همچنین اضافه می کند: متاسفانه در کشور ما مردم مناطق مختلف از نمایندگان منتخب خود در مجلس یا مقاماتی که از شهر و دیار آن هاست انتظار دارند در مسابقه ایجاد رانت به نفع منطقه عمل کنند هرچند به زیان کشور باشد و اگر مقامی به این خواسته تن دهد نه تنها آن را فساد محسوب نمی کنند بلکه آن مقام فاسد، محبوب نیز می شود. متاسفانه این نوع رانت بازی ، قوم گرایی و اعمال نفوذها، باعث می شود بسیاری از پروژه هایی که در نقطه جغرافیایی خاص می تواند سود ده باشد و به اقتصاد کشور کمک کند با جابه جایی و انتقال آن به نقطه ای که فلان مقام مملکتی از آن منطقه است از سود دهی خارج و به جای این که کمکی به اقتصاد ملی باشد زیان ده می شود درحالی که مردم آن منطقه و آن مقام سوء استفاده کننده از موقعیت ، به خاطر اشتغال تعدادی از افراد حوزه منطقه خود از این کار راضی هستند و حتی به آن می بالند. متاسفانه این روال باعث شده مردم به جای این که خواستار تصدی مسئولیت وزارتخانه ها و دستگاه ها توسط شایسته ترین افراد باشند خواستار تصدی مسئولیت ها توسط افرادی از قومیت خود شوند و برخی نامزدها نیز برای کسب آرای آن ها ، وعده اختصاص سهمیه قومیتی برای مدیریت ها را می دهند و به همین منظور برای جلب آرای قومیت خود در تبلیغات شان به قومیت گرایی دامن می زنند.

رهایی از اقتصاد نفتی نیازمند مشارکت همه مردم

کشور ما سال های متمادی است که گرفتار اقتصاد رانتی یا همان اقتصاد نفتی است اما کافی است نگاهی بیندازیم به سال های گذشته و گرفتاری های اقتصادی بیشماری که جامعه ما با آن روبه رو بوده است. تردیدی باقی نمی ماند که طی این سال ها تلاش مفیدی برای گذر از این نوع اقتصاد غیرپویا صورت نگرفته است آیا واقعا راهی برای برون رفت از این شرایط و رسیدن به اقتصادی رقابتی نداشته ایم؟ تقوی درباره این موضوع معتقد است: صحبت از اقتصاد رقابتی یعنی به یاد آوردن کشوری به اسم کره جنوبی. وی می گوید: وقتی می گوییم اقتصاد رقابتی ، کره جنوبی به ذهنمان می آید. این درحالی است که شرایط ما در گذشته از کره جنوبی بسیار بهتر بود. در گذشته بیشتر خدمتکارهایی که در منازل تهرانی ها کار می کردند کره ای بودند. اما حالا آن ها کجا هستند و چه پیشرفتی کرده اند و ما کجا هستیم! کره جنوبی وارد اقتصاد رقابتی و اقتصادی مبتنی بر پیشرفت شد و به درآمد سرانه بالاتری رسید اما ما با وجود آن که درگذشته از آن ها جلوتر بودیم به واسطه اتکا به اقتصاد نفتی و اقتصاد رانتی پیشرفت شایسته ای پیدا نکردیم.این اقتصاددان با بیان این که رانت در مراحل اقتصادی یک بیماری است خاطرنشان می کند: برنامه ریزی و طراحی سیاست های صحیح می تواند راهکار برون رفت از این شرایط باشد. وی می گوید: درآمد نفت باید به گونه ای خرج شود که اقتصاد، رشد و صنعت و کشاورزی توسعه پیدا کند. متاسفانه اقتصاد ما رانت خوار و متکی به ثروت زیرزمینی است و همین امر باعث شده تا صنعت و کشاورزی ما رونق نداشته باشد. این جاست که لازم است تا سیاست های مناسبی طراحی شود و اتکا به نفت کاهش پیدا کند. چرا ما نباید مانند کشورهایی مانند سوئد و نروژ و انگلیس عمل کنیم . این کشورها اگر نفت دارند اما پول حاصل از این نفت را در صندوقی ذخیره و از آن به نفع مطلوب استفاده می کنند، ما نیز باید با استفاده مناسب از پول نفت درکشورمان اشتغال ایجاد کنیم ، تولید را بالا ببریم و کشاورزی را توسعه بدهیم.

قدیری ابیانه نیز با بیان این که متاسفانه اقتصاد ایران وابسته به نفت است می گوید: رهایی از اقتصاد نفتی نیاز به مشارکت و تلاش همه مردم دارد و بهترین دولت ها نیز نخواهند توانست بدون مشارکت مردم به نتیجه دلخواه دست یابند. وی ادامه می دهد: در جامعه ای که بیشترین تعطیلات را در دنیا دارد و کمترین ساعت مفید کاری و بیشترین اسراف ها را دارد نمی توان از هیچ دولتی انتظار معجزه داشت. اگر این خصوصیات منفی در بین مردم که در بسیاری از موارد برخی مسئولان نیز گرفتار آن هستند برطرف شود یعنی روزهای تعطیل کاهش یابد، ساعت مفید کاری از 22 دقیقه فعلی در روز به 8-7 ساعت برسد ، مردم پرهیز از اسراف را سرلوحه عملکرد خود قرار دهند و خرید کالای ایرانی را بر کالای خارجی ترجیح دهند به راحتی می توان از اقتصاد نفتی نجات پیدا کرد زیرا درآمد نفتی ایران بسیار کمتر از آن چیزی است که مردم تصور می کنند. قدیری ابیانه توضیح می دهد: در سال 91 حدود 610 هزار میلیارد ریال درآمد نفتی که بالاترین میزان درآمد نفتی است پیش بینی شده بود یعنی به ازای هر ایرانی ماهی 67 هزار تومان درآمد نفتی ، در حالی که تصورات مردم از این درآمد میلیونی است. به عبارتی وابستگی ذهنی مردم به نفت بسیار بالاتر از وابستگی عملی به نفت است. بنابراین باید با توهم زدایی در مورد میزان این درآمدها و اصلاح فرهنگ عمومی در زمینه کار و تلاش، وجدان کاری، ارتباط اجتماعی، پرهیز از اسراف، رعایت الگوهای مصرف و فرهنگ سازی خرید کالای خارجی به یک ضد ارزش و در نتیجه ترجیح کالای ایرانی به خارجی و تقویت خودباوری و روحیه کارآفرینی و اصلاح نظام آموزشی به نحوی که آموزش و پرورش و دانشگاه های ما مهارت های زندگی را بیاموزند و دانش آموزان و دانشجویان را کارآفرین و اهل کار و تلاش بار آورند، برای پیشرفت بکوشیم. ضمن آن که در صورت فعالیت و کار مداوم، قطع وابستگی اقتصاد کشور به نفت به راحتی امکان پذیر است. وی خاطرنشان می کند: البته اگر در انتخابات پیش رو یکی از نامزدهای انتخاباتی بگوید تعطیلات را کاهش می دهد گوی سبقت را به نفع نامزدی که پیشنهاد افزایش تعطیلات را داده، خواهد باخت چرا که بر اثر تنبلی اجتماعی مردم به کسی رای می دهند که وعده های درشت تری بدهد. این جاست که اهمیت کار رسانه ها برای فرهنگ سازی دو چندان می شود. وی تصریح می کند: حذف اقتصاد رانتی ، خصوصی شدن اقتصاد، کوچک و کارآمد شدن دولت، شفافیت های اقتصادی و واقعی شدن قیمت ها و برخورد با مفاسد نیز از دیگر راهکارهای برون رفت از شرایط موجود است.

حسن پور نیز با بیان این که متاسفانه حدود 100 سال است که اقتصاد ایران درگیر مسئله نفت است و ما همچنان درگیر مشکلات مربوط به اقتصاد رانتی هستیم می گوید: اقتصاد رانتی، دولت رانتی و حتی ملت رانتی کشورمان را در بر گرفته و تمام مسائل ما را تحت تاثیر قرار داده است. در عین حال به نظر می رسد کار جدی و اثر گذاری هم برای خروج از این شرایط صورت نگرفته است یا اگر اقدامی هم انجام شده باشد تصمیم گیری های غیرعملی یا حتی کوتاه مدت و مقطعی بوده که عملا تاثیری نداشته و حتی مانعی برای توسعه یافتگی بوده است. وی تاکید می کند: متاسفانه اثر وابستگی به اقتصاد نفتی به واسطه فراگیر شدن آن بسیار شدید بوده و همچنان کشور ما از این عامل ضربه خورده است. وی تصریح می کند: برنامه ریزی مدون برای منابع انسانی یکی از راهکارهای خروج از شرایط کنونی است علاوه براین باید در کنار این موضوع برای تولید و افزایش کیفیت کالاهای تولیدی اهمیت بیشتری قایل شویم تا بتوانیم اقتصادی اصیل و مقتدر داشته باشیم و به افقی که ترسیم کرده ایم نزدیک شویم.

ناگفته پیداست که امتیاز کشور ما داشتن میدان های نفتی پربازده است .امتیازی که همه دنیا از آن نصیب ندارند. امتیازی که به جای آن که برای ما منفعت و توسعه یافتگی داشته باشد، متاسفانه در اقتصاد کشور اختلال ایجاد کرده است. فراموش نکنیم که نفت منبعی فناپذیر است. همیشگی نیست. به ویژه این که هیچ تضمینی هم وجود ندارد دنیایی که هر لحظه از نظر فناوری در حال پیشرفت است زودتر از آن که فکرش را بکنیم خود را بی نیاز به نفت نکند!